تاریخ دین زردشتی به لحاظ مستندات تصویری چندان غنی نیست و یکی از دلایلی که برای این امر ذکر شده مخالفت این دین با شمایلپرستی است. در نظر زردشتیان تصویرسازی بیاعتنایی به امور دینی و همچنین تلاشی برای آفرینش اهریمنی است که با این کار امکان ورود نیروهای شرّ در قالب تصویر مهیا شده و به همین دو دلیل گناه محسوب میشود. از سوی دیگر ساسانیان، زردشتیان متعصبی بودند که تصاویری از مقدسان خود را بر صخرهها نقش کرده و این موضوع را خلاف اعتقادات دینی خود نمیشمردند به همین دلیل نقوش برجسته فراوانی از این دوره به جامانده است. برخی از محققان آنان را مخالفان سرسخت تصاویر بدون تکیهگاه یا همان مجسمههای ایستاده و از اینرو شمایلشکن میدانند و معتقدند شمایلشکنی از زردشتیگری به مسیحیت و اسلام راه یافته است. از سوی دیگر برخی نیز ساسانیان را پیرو جنبش ضدشمایلی معرفی میکنند. اما با توجه به مفهوم شمایلشکنی و ضدشمایلی و نیز آثار به جامانده از ساسانیان اعم از بصری و ادبی به نظر میرسد که آنان در اصل فاقد تخیل تصویرپردازی بودند.

می توان ساخت شمایل را برخاسته از نگاه و فهم عمیق انسان از جهان بینی او دانست که از دیوارنگاره های کهن تا شمایل های مذهبی مسیحی و سرانجام نمودهای عصر مدرن را شامل می شده و عموماً با کتمانِ نوعی ترس، خواست تسلط بر آنچه که می تواند چندپاره در آینده رخ دهد، به منظور دورکردن بلایا و مرگ و نیز دستیابی به مغفرت، بهروزی و سعادت همراه بوده است. در این صورت این پرسش به ذهن خطور می کند که چگونه است که پس از اختراع عکاسی، با قرارگرفتن عکس ها در کنار شمایل ها که گاه خود برخاسته از متن مذهبی نیز هستند، شمایل نگاری با ایجاد واقع گرایی عکاسانه، وارد ساحتی مدرنیستی می شود؟ به عبارتی سؤال اساسی این است که عکاسی، به ویژه در عکس هایی با موضوع اجتماعی و در میان آنها عکس های خصوصی و خانوادگی، چگونه به عنوان رسانه ای مدرن، خاستگاهی شمایلی داشته و می تواند در بستر زندگی امروز، با ویژگی های ذاتی خود همچون وضوح، دقت در جزئیات، اشارتگری به «آن-جا-بودگی» مصداق و در نتیجه، واقع گرایی عکاسانه، کارکردی غیرواقع گرایانه و متافیزیکی بیابد؟ فرض بر این است که جوهرة ناب عکاسی که همانا «ارجاع» به مصداق است، با تکیه بر کیفیات و فرم عکاسانه، می تواند در ساخت کیفیت شمایل وار و مدرن عکس ها در بطن زندگی امروز مطرح شود. هدف اصلی بررسی کیفیات خاص عکاسی به ویژه در دوران گذار از مدرنیزم با نگاهی به چند نمونه عکس مطرح و نیز مرور متون نظری مرتبط و مؤخر در ارتباط با نشانگان عکاسی است تا صورت و محتوای عکاسی به مثابه «دستگاه تداوم ساز شمایل سازی مدرن» (با وجود تأکید بر اصالت نمایه ای آثار عکاسی براساس روش های نشانه شناسانه) روشن شود. روش (تحقیق) براساس نشانه شناسی عکاسی «رولان بارت»1 و نیز «کریستین متز»2 است که به نحوة مطالعة نشانگان متن عکس در نشانه شناسی جایگاهی ویژه بخشیده اند. به این نتیجه خواهیم رسید که عکاسی در فلسفه و جایگاه وجودی خود، خصلت های شمایل نگاری در گذشته را تداوم داده و بر اصالت و هویت متنی آن در عصر دیجیتال به نحوی گسترده تر تأکید داشته که اصالتی عکاسانه نیز به شمایل نگاری مدرن بخشیده است.

شمایل، انگاره ای تصویری است که به بازنمایی متکثر یک متن می پردازد، معمولا از یک متن دینی سخن می گوید و به تصویرگری روایت ها و شخصیت های دینی می پردازد. شمایل نگاری در ایران اسلامی، از دوره مغول آغاز می شود و اختصاص به هنر شیعی یا سایر فرقه های دین اسلام ندارد. نخستین کتابی که به طور اختصاصی به شمایل نگاری شیعی می پردازد، خاوران نامه ابن حسام خوسفی است که فرهاد نگارگری آن را به عهده داشته است و شمایل امیرالمومنین (ع) را به تصویر کشیده است. این مقاله به بررسی شمایل شناسانه نگاره های نسخه (با تکیه بر الگوی سه گانه شمایل شناسی پانفسکی می پردازد و آنها را در سه الگوی شمایلی دسته بندی می کند: الگوی شماره یک تاکید بر نشانه های پهلوانی دارد. اندامی عضلانی و شانه هایی ستبر از نشانه های این الگو است. الگوی شماره دو تاکید بر نشانه های زیباشناسه پیکر و تصویر او به صورت انسانی آرمانی و آن جهانی. پژوهش پیش رو، الگوی شماره سه را به عنوان الگوی تصویری شمایل نگاری شیعی معرفی می کند. قراردادهای شمایل نگاری این الگو در تصاویر دوره قاجار و پس از آن نقاشی های قهوه خانه، قابل بازشناسی است، مواردی که امروزه صورت ثابت و شناخته شده شمایل نگاری شیعی را به خود اختصاص داده اند و برگرفته از خاوران نامه اند.

پژوهشگران گوناگونی دربارۀ آیین مهر به پژوهش پرداخته اند و مقاله ها و کتاب های مختلفی در این زمینه به زبان های مختلف در سال های مختلف به قلم این پژوهشگران به رشتۀ نگاشته درآمده است. بااین حال این آیین پر رمز و راز هنوز نیز مسئلۀ پژوهشی پژوهشگران مختلف است و از زاویه های مختلف به آن می نگرند. یکی از کتاب های تازۀ قلمرو مهرپژوهی کتاب Images of Mithra است که انتشارات دانشگاه آکسفورد آن را در سال 2017 به بوتۀ نشر سپرده که بر آیین مهر یا میتراییسم دگربار از چشم انداز شمایل شناسی پرتوی تازه افکنده است. نگارنده در این مقاله به بررسی این کتاب می پردازد.

با توجه به اینکه کتاب مقدس مهم ترین منبع شمایل نگاری مسیحی به شمار می رود و شمایل نگاری نیز به نوبه خود تفسیر بصری کتاب مقدس است، لذا توجه به رابطه میان شمایل نگاری مسیحی و تفسیر کتاب مقدس ضروری به نظر می رسد. این رابطه به گونه ای است که در پاره ای موارد خود بازنمایی تصویری، در تفسیر متن کتاب مقدس نقشی فعالانه دارد و صرفا تصویرسازی منفعلانه متن نیست. از این حیث، برای فهم ادوار مختلف شمایل نگاری مسیحی توجه به گرایش های تفسیری آن دوران نیز درخور توجه است.در این مقاله آراء تفسیری دو مکتب انطاکیه و اسکندریه به اختصار ذکر می شود و بازتاب این آراء در هنر صدر مسیحیت (که از حیث تاریخی تقریبا با این دو مکتب مقارن است) مورد بررسی قرار می گیرد. همچنین تلاش می شود تا این رابطه را در نمونه های مختلف شمایل نگاری این دوران نشان دهیم و با رویکرد ادوار بعدی مقایسه کنیم.

دیوار نگاری از هنرهای تجسمی است که در دوره قاجار جلوه می یابد. دیوار نگاری این دوره را ادامه دهنده سنت تزیین در دوره های قبل مانند دوره صفویه و زندیه می دانند. بخشی از این دیوار نگاری ها در امام زاده ها و برخی دیگر در قهوه خانه و مکان های عمومی دیگر نقش بسته است. وقایع عاشورا یکی از مهمترین عناوینی است که در جهت دیوار نگاری مورد توجه بوده و پژوهش حاضر شامل بررسی نمونه هایی از نگاره های دیواری با مفهوم وقایع عاشورایی در بقعه های شرق گیلان بر مبنای روش شمایل نگاری اروین پانوفسکی است. بخش شرقی گیلان که در گذشته بیه پیش نامیده می شد، خاستگاه نقاشی های دیواری بقعه ها در ایران است؛ و دلیل آن حضور پر رنگ علویان از قرن دوّم هجری در گیلان بوده است. در این راستا این پژوهش به دنبال یافتن پاسخ به این پرسش اصلی است. مهمترین خصوصیت شمایل نگارانه قاجاری واقعه عاشورا در این منطقه گیلان چیست؟ برای دستیابی به پاسخ، دیوارنگاره های معروف در برخی از امام زاده های استان گیلان از جمله شهرستان لاهیجان در منطقه بیه پیش، مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج حاکی از این پژوهش نشان می دهد که نگارگران بر مبنای توصیف های ارائه شده از احادیث و روایات و ارادت خاصی که نسبت به خاندان پیامبر داشته اند، با توجه به اینکه نقاشی با پیامدهای خشونت آمیز در اماکن مقدس ممنوع بوده است؛ برای برجسته کردن آن مکان متبرکه و اشاعه مذهب شیعه، دست به مدون کردن واقعه عاشورا زده اند. از این رو در این مقاله پس از معرفی اجمالی رویکرد شمایل نگاری نگارگران برمبنای توصیف های ارائه شده در روایات و همچنین ارادت به اهل بیت به مدون کردن خصایص شمایل نگارانه برای مصور کردن چهره ائمه و رویدادهای واقعه کربلا زده اند. این اطلاعات گویای بسترهای مذهبی و هنری دوره مورد مطالعه هستند و همچنین وجه تشابه تصاویر مذکور در 4 بقعه مورد توجه قرار گرفته است.

تزئینات در معماری ایرانی تنها حاوی جنبه ­های زیبایی شناسانه نیست و آرمان ها، آرزوها و بروندادهای فرهنگی منبعث از زمینه ­های ملی، مذهبی و عرفی به عنوان مبانی روایت در آن به چشم می­ خورد. کاشی کاری دوره قاجار نمونه مهمی از روایت عقاید و زیست مردمان آن دوره است که با شناخت این تصاویر می­ توان درک مستندی از اوضاع فرهنگی آن به دست آورد. هدف از تحقیق یافتن مؤلفه های مؤثر بر شکل گیری تصویر در کاشی کاری خانه های تاریخی شیراز در دوره قاجار است. سؤال اصلی پژوهش این است که ارزش ­های بصری شمایل ­نگارانه نقوش تزئینات کاشی کاری شیراز کدم اند؟ روش تحقیق در این مقاله مبتنی بر روش توصیفی-تحلیلی و پیمایشی و بر اساس روش شمایل ­نگاری پانوفسکی است. شیوه جمع آوری اطلاعات از طریق داده ­های اسنادی-کتابخانه ­ای و مشاهدات میدانی شامل برداشت شخصی از خانه های تاریخی است. روش تجزیه وتحلیل اطلاعات نیز بر اساس تحلیل شمایل­ نگارانه تصاویر است. پس از بررسی 15 خانه دارای کاشی کاری مستند و معتبر و تحلیل تصاویر بر اساس روش شمایل شناسانه نتایج نشان دادند نحوه بیان و روند منسجم داستانی-روایی در کاشی کاری خانه های تاریخی دوره قاجار در شیراز نشانگر سه تمایل موازی در بیان؛ شامل پایبندی به فرهنگ عمومی در قالب تصاویر ملی-تغزلی و مذهبی، گرایش مالک به جریانات متجدد مانند تصاویر عمارت اروپایی و یا شغل های با محوریت فن آوری صنعتی و تمایلات درونی فرد است. این سه گرایش نه تنها در قالب شکل کلی تصویر بلکه درزمینه تعیین رنگ و نوع بیان هر روایت نیز قابل مشاهده است.